Uroczystości wspomnieniowe

Mogiła z ciałami ofiar oraz Pomnik Tragedii Żywocickiej tworzą miejsce pamięci, w którym od samego początku, w każdą rocznicę tragicznych wydarzeń z 6.8.1944 r., odbywają się największe na Zaolziu uroczystości poświęcone ofiarom II wojny światowej. Biorą w nich udział zarówno polskie jak i czeskie organizacje kombatanckie, społeczne, kulturalno-oświatowe, polityczne – w obchodach rocznicowych uczestniczą przedstawiciele Konsulatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej (wcześniej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej – PRL) w Ostrawie. O zbrodni żywocickiej oraz wydarzeniach związanych z jej kolejnymi rocznicami każdorazowo przypominają lokalne media. W prasie publikowane były wspomnienia świadków wydarzeń, wiersze i inne materiały o charakterze okolicznościowym. 

Uroczystości pod Pomnikiem Tragedii Żywocickiej, 3.8.1963 r.
Źródło: MT
Polscy harcerze podczas uroczystości pod Pomnikiem Tragedii Żywocickiej, ok. 1969 r.
Źródło: OD

Tragiczne wydarzenia, jak i ich ofiary z Żywocic, Błędowic Dolnych, Suchej Górnej oraz Cierlica Dolnego od początku próbowała wykorzystać komunistyczna propaganda Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej (ČSSR), która w łatwy sposób mogła „przechwycić” ponadczasowe znaczenie hasła „Poległym ku chwale, żywym ku przestrodze”, a pamięć zamordowanych Polaków i Czechów przedstawić jako okazję do zbliżenia bratnich narodów, wspólnie kroczących do socjalizmu (np. akt wmurowania kamienia węgielnego stał się okazją do ostentacyjnego manifestowania czechosłowackiej przyjaźni). 

Występ Chóru Mieszanego Błędowice na miejscu pamięci tragedii żywocickiej na zakończenie
Samochodowego Rajdu Gwiaździstego Śladami Ofiar II Wojny Światowej , 24.6.1972 r.
Źródło: OD, fot. Stanisław Orszulik
Dziatwa szkolna na miejscu pamięci tragedii żywocickiej podczas zakończenia
Samochodowego Rajdu Gwiaździstego Śladami Ofiar II Wojny Światowej, 24.6.1972 r.
Źródło: OD, fot. Stanisław Orszulik

Od 1968 r. w Żywocicach odbywały się organizowane przez okręgowe struktury Czechosłowackiego Związku Młodzieży (ČSM) Zloty Młodzieży Czesko-Słowacko-Polskiej, których uczestnicy w ramach programu mieli zwiedzać muzeum żywocickie oraz uczestniczyć w powiatowej manifestacji antywojennej, organizowanej przy okazji kolejnych rocznic tragedii żywiocickiej. W 1972 r. Czeska Rada Pokoju przyznała Żywocicom nazwę „Pokojowej gminy Czeskiej Republiki Socjalistycznej”. Organizowane przy okazji kolejnych rocznic manifestacje bądź „marsze pokojowe” (oraz „festyny pokojowe”), organizowane przez miejscowe struktury Związku Bojowników Antyfaszystowskich, władze Hawierzowa, Powiatowe Władze Narodowe oraz Polski Związek Kulturalno-Oświatowy (PZKO) służyły artykulacji postulatów politycznych oraz stanowiących komentarz i ocenę aktualnej sytuacji międzynarodowej, jak miało to miejsce w latach 60., kiedy uczestnicy uroczystości mieli wyrazić swój protest przeciwko brudnej imperialistycznej wojnie w południowym Wietnamie. Z kolei VI Zlotowi Młodzieży w 1972 r. towarzyszyło hasło „O antyimperialistyczną solidarność, pokój i przyjaźń”. Po rekonstrukcji pomnika w 1979 r. w jego sąsiedztwie wzniesiono dwa maszty, na które – aż do 1989 r. – podczas uroczystości wciągano flagę Czechosłowacji oraz Związku Radzieckiego, zaś obok hymnu czechosłowackiego rozbrzmiewał hymn sowiecki. Od 1990 r. czerwoną flagę z sierpem i młotem zastąpiła polska flaga.

Uroczystość upamiętniająca 40. rocznicę tragedii żywocickiej, 1984 r.
Źródło: MT
Uroczystość upamiętniająca 50. rocznicę tragedii żywocickiej, 6.8.1994 r.
Źródło: MT

Przy okazji niektórych rocznic odbywały się również seminaria, organizowane m.in. przez Sekcję Historii Regionu działającą przy Zarządzie Głównym PZKO oraz inne instytucje społeczno-kulturalne. W ramach praktyk wpisujących się w kulturę pamięci należy wspomnieć, że w okresie ČSSR przy okazji upamiętnień rocznicowych organizowano rajdy turystyczne, których uczestnicy mogli pokonać dystans 25 lub 50 km. Była to też okazja do spotkań i konsolidacji polskich organizacji na Zaolziu, do czasu ich włączenia w struktury czeskich odpowiedników w roku 1952. Dla mniejszości polskiej na Zaolziu każdorazowo rocznice były okazją nie tylko do przypomnienia nazwisk wszystkich ofiar (przy zaznaczeniu, że większość była Polakami i że w regionie działał głównie polski ruch oporu), ale również do symbolicznego zamanifestowania swojej obecności w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego. Z upływem kolejnych dekad, wraz ze zmniejszającą się liczbą Polaków na Zaolziu, polskie akcenty stają się coraz skromniejsze. Tragiczne wydarzenia w Żywocicach w coraz większym stopniu stają się częścią czeskiej pamięci historycznej, także dzięki porównaniom do zbrodni dokonanej przez Niemców w Lidicach. Tragedia żywocicka powszechnie już zaliczana jest do trzech największych hitlerowskich zbrodni na ziemiach czeskich – obok pacyfikacji wsi Lidice (340 zabitych, z czego 173 osoby rozstrzelano na miejscu) oraz Ležáky (33 zabitych).

Uczestnicy dorocznego rajdu rowerowego „Po żywocickich stelach”, zainicjowanego przed kilkunastu laty przez zaolziańskiego społecznika Władysława Kristena (pierwszy z lewej), do którego dołączył Klub Kolarski „Ondraszek”, działający przy Oddziale PTTK „Beskid Śląski” w Cieszynie pod przewodnictwem Zbigniewa Pawlika (drugi od lewej), przy jednym z żywocickich obelisków, 3.8.2024 r.
Źródło: archiwum Zbigniewa Pawlika, fot. Aleksander Sorkowicz
Uroczystości wspomnieniowe przy Pomniku Tragedii Żywocickiej w 80. rocznicę zbrodni,
zorganizowane przez władze miasta Hawierzowa, 3.8.2024 r.
Źródło: archiwum Zbigniewa Pawlika